IT Odalarında Temiz Gazlı Söndürme Sistemleri için Oda Bütünlük Testi
1. Oda Bütünlük Testi Nedir ve Neden Yapılır?
Oda Bütünlük Testi (Integrity Room Test), temiz gazlı yangın söndürme sistemlerinin uygulandığı bir odanın ne kadar sızdırmaz olduğunu belirlemek için yapılan özel bir basınç testidir. Amaç, yangın anında odaya salınacak söndürücü gazın oda içerisinde yeterli süre ve konsantrasyonda kalabilmesini sağlamaktır. NFPA 2001 standardına göre, temiz gazlı söndürme sistemlerinde söndürücü gazın korunan mahalde en az 10 dakika boyunca başlangıçtaki tasarım konsantrasyonunun %85’i seviyesinde tutulması gerekir.
Bu süre, gazın yangını tamamen söndürebilmesi ve yeniden alevlenmeyi önlemesi için kritik önemdedir. Eğer oda yeterince sızdırmaz değilse, gaz kaçak yaparak konsantrasyonu düşecek ve yangın tamamen kontrol altına alınamayabilecektir.
Bu test, özellikle veri merkezleri, sunucu odaları gibi kritik altyapı mahallerinde temiz gazlı (halokarbon veya inert gaz) söndürme sistemleri kullanıldığında zorunlu bir uygulama haline gelmiştir. Yeni bir gazlı söndürme sistemi kurulduktan sonra odanın bütünlüğü mutlaka test edilmelidir.
Ayrıca odada yapısal bir değişiklik (duvar açılması, yeni kablo/boru geçişleri vb.) yapıldığında veya belirli periyotlarla (NFPA 2001’e göre en az yılda bir kez) oda bütünlüğünün korunduğu doğrulanmalıdır.
Bu test, bazı yönetmelikler ve sigorta şirketlerinin (örneğin FM Global) gereklilikleri kapsamında veya leasing ile data ekipmanı sağlayıcıları, kreditörler tarafından da istenir ve sistemin devreye alınabilmesi için geçerli bir bütünlük test raporu şart koşulabilir. Sonuç olarak, oda bütünlük testi mühendisler için, gazlı söndürme sisteminin tasarım kriterlerini gerçek ortamda sağlayabildiğini doğrulayan hayati bir devreye alma (commissioning) adımıdır.
2. Oda Bütünlük Testi Nasıl Yapılır?
Oda bütünlük testine başlamadan önce, test edilecek mahale ait tüm açıklıkların kapatılması gerekir. Bu kapsamda kapılar, pencereler kapatılır; HVAC sistemine ait damperler uygun pozisyonda (genelde kapalı) olmalıdır. Test genellikle bir “blower door” adı verilen fanlı test düzeneği ile gerçekleştirilir. Kapının biri geçici olarak ayarlanabilir bir çerçeve ve kumaş panel ile örtülür ve bu panel üzerinde güçlü bir fan bulunur. Test sırasında oda içerisindeki hava, fan kullanılarak kontrollü biçimde basınçlandırılıp boşaltılarak basınç farkları yaratılır.
Basınç farkı yöntemi: Fan ilk aşamada odaya hava üfleyerek içeriyi dış ortama göre pozitif basınca (örneğin +20 Pascal) getirir. Ardından fan yönü veya modu değiştirilerek oda içi negatif basınca (örneğin –20 Pa) çekilir.
Her iki durumda da fanın yarattığı debi ve oda-içi/dışı basınç farkı, hassas bir diferansiyel basınç ölçer ve bağlı yazılım yardımıyla kaydedilir. Pozitif ve negatif yöndeki ölçümler ortalanarak oda için eşdeğer kaçak alan (Equivalent Leakage Area, ELA) hesaplanır.
Bu kaçak alan, odanın tüm küçük sızıntılarının toplamda eşdeğer olduğu tek bir açıklık alanı (cm² cinsinden) olarak ifade edilir.
Yazılım ile hesaplama: Modern oda bütünlük test sistemlerinde ölçülen basınç ve debi değerleri bir bilgisayar yazılımına aktarılır. Yazılım, ilgili odanın hacmi, korunacak en yüksek teçhizat yüksekliği ve kullanılan gazın özelliklerini (tür ve tasarım konsantrasyonu) dikkate alarak, mevcut kaçak alanıyla bu gazın oda içinde ne kadar süre tutulabileceğini hesaplar.
Hesaplama, gazın yangın söndürme sırasında oda içinde tabakalaşarak yükselmesi ve belli bir süre sonra %85 konsantrasyonun altında kalmaya başlayacağı zamana göre yapılır. Örneğin, FM-200 gibi halokarbon bir gaz veya IG-55 gibi inert gaz için en az 10 dakika tutma süresi hedefiyle, yazılım odanın bu süreyi sağlayıp sağlamadığını bildirir.
Kabul kriterleri: NFPA 2001 ve uluslararası standartlara göre, tasarım tutma süresi en az 10 dakika olmalıdır
Dolayısıyla test sonucu hesaplanan tutma süresi 10 dakikayı aşıyorsa oda bütünlüğü geçerli (başarılı) kabul edilir. Eğer süre yetersiz ise (örn. 6-7 dakika hesaplandıysa) oda bütünlük testinden kalır. Bu durumda sızıntıların azaltılması için iyileştirmeler yapılmalıdır. Kaçakların tespiti için genellikle fan ile basınçlandırma sırasında duman testi uygulanır: Uzman personel, odanın içini hafif pozitif basınçta tutarken duman kalemi (smoke pen) veya benzeri cihazlarla kapı pervazları, duvar-tavan birleşimleri, döşeme geçişleri gibi kritik noktaları dolaşır. Dumanın belirli bir noktadan hızlıca dışarı çekildiği gözlenirse orada bir kaçak olduğu anlaşılır.
Bu yöntemle çoğu zaman saptanan kaçak noktaları; kapı etrafındaki fitil boşlukları, duvar/zemin geçişlerindeki kablo-boru boşlukları, yapı derzleri, iyi kapanmayan damperler veya basınç tahliye panjurları gibi alanlardır. Gerekli tüm sızdırmazlık düzeltmeleri yapıldıktan sonra test tekrar edilir ve hedef süre sağlanana dek bu süreç devam edebilir.
Raporlama süreci: Test başarıyla tamamlandığında uzman ekip tarafından detaylı bir rapor hazırlanır. Bu raporda genellikle aşağıdaki bilgiler yer alır:
- Testin yapıldığı oda tanımı, hacmi (m³ olarak) ve yüksekliği
- Uygulanan söndürme sistemi gaz tipi (FM-200, Novec 1230, IG-541 vb.) ve tasarım konsantrasyonu (%)
- Test tarihi, testi gerçekleştiren firma ve gözlemci bilgileri
- Kullanılan test cihazının marka/modeli ve kalibrasyon bilgileri
- Test esnasındaki iç ve dış ortam sıcaklığı (°C)
- Ölçülen hava sızdırmazlık karakteristiği (örn. 10 Pa için eşdeğer kaçak alanı, cm²)
- Hesaplanan gaz tutma süresi (dakika cinsinden)
- Minimum gereklilik ile karşılaştırma (örn. ≥10 dakika şartı) ve sonuç (Geçti/Kaldı)
Yukarıdaki veriler bir çıktıya dönüştürülerek grafik ve tablolar eşliğinde sunulur. Test raporu, hem ilgili standartlara uygunluğun bir kanıtı hem de ileride yapılacak periyodik kontroller için bir referans niteliğindedir. Aşağıda örnek bir Oda Bütünlük Testi sonuç özeti görülmektedir:
Test Parametresi | Sonuç Değeri |
Korunan Oda Hacmi | 150 m³ |
Oda Yüksekliği (tavan) | 4.0 m |
Söndürücü Gaz (Tasarım Kons.) | FM-200 (HFC-227ea) @ 7% |
İç/Dış Ortam Sıcaklığı | 20°C / 10°C |
Eşdeğer Kaçak Alanı (@10 Pa) | 220 cm² |
Hesaplanan Gaz Tutma Süresi | 12,5 dakika |
Minimum Gereken Tutma Süresi (NFPA) | 10 dakika |
Sonuç (Başarılı/Başarısız) | BAŞARILI |
Bu tabloya bakarak, örnek odanın 10 dakika gereklilik üzerinde, yaklaşık 12,5 dakika gazı tutabildiği ve bu nedenle başarılı olduğu anlaşılmaktadır. Eğer sonuç başarısız olsaydı, raporda önerilen düzeltici işlemler ve tekrar test gerektiği notu da yer alacaktı.
3. Tesisat Geçiş Noktaları ve Derzlerin Korunması
Bir odanın gaz sızdırmazlığını sağlamak için, duvar ve döşemelerden geçen tüm açıklıkların uygun malzemelerle sızdırmaz şekilde yalıtılması şarttır. IT odaları gibi mahallerde sıkça bulunan kablo geçişleri, elektrik boruları, tesisat boruları veya havalandırma kanalları, duvar veya döşemelerden geçerken etraflarında boşluklar bırakır ve bunlar potansiyel kaçak noktalarıdır. Bu penetrasyon noktalarının, yangın durumunda alev ve duman geçişini engellemek üzere tasarlanmış yangın durdurucu malzemelerle kapatılması gerekir. Tercihen UL onaylı (listed) yangın durdurucu ürünler kullanılmalıdır; örneğin UL 1479 standardına göre test edilip onaylanmış yangın durdurucu silikonlar veya mastikler, harçlar, veya genleşen (intumescent) macunlar bu iş için uygundur. UL listeli bir yangın durdurucu sistem, belirli bir duvar/döşeme tipinde, belirli büyüklükteki bir açıklıkta ve belirli kablo/boru tipleriyle kullanılmak üzere laboratuvarda test edilmiştir. Dolayısıyla doğru uygulandığında, hem yangına karşı direnç sağlar hem de istenirse hava sızdırmazlığı (L-rating) konusunda da performansı belirlenmiştir. Nitekim birçok UL 1479 test raporunda, yangın durdurucu uygulamanın belirli bir basınç farkında dakikadaki hava kaçış miktarı (L-Rating) da verilir. Bu da bize, doğru malzeme ile yapılmış bir penetrasyon sızdırmazlığının, temiz gaz kaçağını en aza indireceğini gösterir.
Benzer şekilde, betonarme döşeme ve duvarlardaki genleşme derzleri de önemli kaçak kaynakları olabilir. Binaların deprem veya ısıl genleşme hareketleri için bırakılan derz boşlukları, normalde dekoratif kapatma elemanları ile örtülse de gaz sızdırmazlığı açısından ele alınmalıdır. Bu derzler için UL 2079 standardına göre test edilmiş yangın durdurucu derz sistemleri kullanılabilir. Örneğin, esnek yangına dayanıklı mastikler, şişen bantlar veya özel derz fitilleri kullanılarak hem derzin hareketine izin verilir hem de yangın ve gaz geçişi engellenir. UL 2079, bu tür derz malzemelerinin yangın esnasında maruz kalacağı ısı ile genleşme/büzülme hareketlerini simüle ederek performanslarını değerlendirir. Dolayısıyla, yapısal derzlerde UL onaylı çözümler kullanmak, olası kaçak noktalarını kontrol altına almak için kritik önem taşır.
Yangın durdurucuların gaz kaçaklarına karşı rolü: Doğru seçilmiş ve uygulanmış bir yangın durdurucu sistemi, sadece yangın güvenliği sağlamakla kalmaz, aynı zamanda oda bütünlük testinde başarıya ulaşmayı da kolaylaştırır. Örneğin, bir duvar geçişindeki kablolar etrafında gelişi güzel bir dolgu yerine UL listeli bir yangın kaçağı önleyici macun veya mastik kullanıldığında, test sırasında bu noktadan sızan gaz miktarı ihmal edilebilir seviyeye düşecektir. Gerçekten de oda bütünlük testinde başarısız olunursa ilk yapılacak iş, odadaki tüm penetrasyonları ve boşlukları dolaşıp uygun yangın durdurucu mastik ile boşlukları kapatmaktır. Kablo ve boru geçişleri için UL veya FM onaylı yangın durdurucu yastık, harç veya mastikler; havalandırma kanalları için otomatik kapanan yangın damperleri ve etraflarında sızdırmaz conta malzemeleri; kapı etrafları için duman sızdırmaz fitiller kullanmak bu kaçakları önlemenin etkili yollarıdır. Sonuç olarak, oda bütünlüğünün sağlanmasında pasif yangın durdurma tedbirleri, aktif gazlı söndürme sisteminin başarısının ayrılmaz bir parçasıdır.
4. UL ve FM Global Standartları
Yangın durdurucu ürünlerin güvenilirliğini ve performansını belgelemek için uluslararası bazı test standartları kullanılır. Bunlardan en yaygınları UL (Underwriters Laboratories) ve FM Global tarafından oluşturulan standartlardır. Oda bütünlüğüyle ilgili olarak, penetrasyon ve derzlerde kullanılan malzemelerin bu standartlara uygunluğu önemli rol oynar.
- UL 1479 – Geçiş Durdurucu Sistemlerin Yangın Testleri: Bu standart, duvar veya döşeme gibi yangına dayanıklı bariyerlerden geçen kablo, boru vb. tesisat elemanlarının etrafındaki yangın durdurucu sistemleri test eder. UL 1479 testinde, hazırlanan örnek yapı elemanı laboratuarda, standart bir yangın eğrisine maruz bırakılır ve yangın durdurucunun alev ve sıcak geçişini engelleme süresi ölçülür.Ardından bir basınçlı su hortumu testi uygulanarak yangına maruz kaldıktan sonra yapının bütünlüğü değerlendirilir. Test sonucunda ilgili sistem için F-Rating (alev geçirmezlik süresi) ve T-Rating (ısı geçirme sınırı süresi) gibi derecelendirmeler verilir. İsteğe bağlı olarak da L-Rating (hava kaçak miktarı) ve W-Rating (su geçirimsizlik) ölçümleri yapılabilir. UL 1479’a uygun bir yangın durdurucu sistem, belirli bir saat diliminde yangını diğer tarafa geçirmeyeceğini ve gerekiyorsa belirli bir sızdırmazlık seviyesini koruyacağını garanti eder.
- UL 2079 – Yapı Derzlerinin Yangın Testleri: Bu standart ise bina elemanları arasındaki lineer derzler ve bağlantı noktaları için yangın durdurucu sistemleri kapsar. Örneğin, duvar-tavan arası derzler veya dilatasyon derzleri bu kategoriye girer. UL 2079 testlerinde, malzeme hem yangına maruz bırakılır hem de yangın öncesinde belirli sayıda hareket döngüsüne tabii tutulur. Bu sayede derz malzemesinin deprem, ısınma-soğuma gibi etkilerle genleşip büzülürken bile yangın bütünlüğünü koruyup koruyamayacağı değerlendirilir. UL 2079 sonuçları da saat cinsinden yangına dayanım dereceleri ve opsiyonel olarak hava sızdırmazlık değerlerini içerir.
- UL 1479 ve UL 2079 Test Metotları: Her iki standart da ASTM uluslararası test standartlarıyla uyumludur (sırasıyla ASTM E814 ve ASTM E1966/E2837). Bu test metodlarına atıf yapmak, kullanılan malzemelerin bağımsız kuruluşlarca doğrulanmış performansa sahip olduğunu gösterir. Özellikle mühendisler için, bir projede kullanılacak yangın durdurucu malzemenin UL sistemi numarasını veya FM onay kodunu bilmek, o uygulamanın güvenilirliği konusunda güvence sağlar.
- FM Global Onaylı Ürünler: FM Global, bir sigorta ve test kuruluşu olarak kendi standartlarını geliştirmiş ve FM Onaylı (FM Approved) markasını kullanıma sunmuştur. Özellikle endüstriyel tesislerde, veri merkezlerinde FM Global’in tavsiyeleri sıkça uygulanır. FM, yangın durdurucular için UL testlerine benzer testler yaparak onay verir ve bazı ek kriterler belirler. Örneğin FM Approval Class 4990, duvar ve döşeme geçişlerinin yangın durdurucu sistemlerini kapsamaktadır ve F, T derecelerine ek olarak FM’in özel TFM (Thermal Fiber Movement) kriterini de içerebilmektedir. FM onaylı bir ürün kullanmak, malzemenin en yüksek seviyede endüstriyel güvenlik standartlarını karşıladığı anlamına gelir. FM Global tarafından sigortalanan tesislerde bu nedenle FM onaylı ürünlerin kullanımı zorunlu tutulur. UL listesine ek olarak FM onayı da bulunan bir yangın durdurucu malzeme, hem yönetmeliklerie uyum hem de sigorta şartlarını karşılama açısından tercih edilir.
Özetle, UL 1479, UL 2079 gibi standartlar ile FM onay süreçleri, yangın durdurma ve sızdırmazlık malzemelerinin kalitesini belgeleyen önemli referanslardır. Bir mühendislik projesinde, penetrasyon ve derz detaylarının UL onaylı sistemler ile çözülmesi ve mümkünse FM Global tarafından da tanınan ürünlerin seçilmesi, oda bütünlük testinde başarı ve genel yangın güvenliği için en iyi uygulamadır.
5. Teknik Çizim ve Tablolar
Temiz gazlı söndürme sistemine sahip bir odada, farklı tipte penetrasyonlar ve derzler için çeşitli detay çözümleri uygulanır. Aşağıdaki çizim, tipik bir kablo/boru penetrasyonu için UL onaylı bir yangın durdurucu uygulamasını şematik olarak göstermektedir:
Şekil 1: Yangına dayanıklı duvardan geçen bir tesisat elemanı (penetrant) etrafında uygulanmış tipik bir yangın durdurucu detay. Bu çizimde çift taraflı alçıpan duvar içerisinden geçen bir boru veya kablo demeti etrafı, yangın durdurucu şişen malzeme (firestop packing) ve yüzeyde yangın mastikleri ile doldurulmuştur. Bu şekilde, duvarın yangın dayanımı korunurken aynı zamanda açıklık tamamen kapatılarak duman ve gaz geçişi engellenir. Bu tip detaylar, UL 1479 kapsamında teste tabi tutulmuş sistemlerin çizimlerinden alınmıştır ve uygulamada birebir bu şartlara uygun montaj yapılması gerekir.
Yukarıdaki şekilde görülen detay, bir geçişin hem iç kısmının yanmaz dolgu malzemesiyle (örneğin mineral yün veya seramik elyaf) sıkıca doldurulduğunu, hem de yüzeyde yangına dayanıklı mastik ile kapatılarak tamamlandığını göstermektedir. Gerçek uygulamada her bir penetrasyon için, üreticinin UL onaylı sistem çizimine uygun kalınlık ve malzeme miktarları sağlanmalıdır (örneğin, 150 mm kalınlığındaki beton duvarda 50 mm derinliğinde mastik uygulaması gibi kriterler). Teknik çizimler, mühendis ve uygulayıcılara bu detayları netleştirerek doğru malzeme kullanımını sağlar. Özellikle büyük açıklıklarda kablo tavaları geçerken UL onaylı yangın durdurucu panel veya bloklar kullanmak gerekebilir; bu durumda üreticinin sağladığı teknik çizimler yol gösterici olacaktır.
Bir diğer teknik doküman da, oda bütünlük test sonuç tablosudur. Bölüm 2’de sunulan örnek tabloda bu sonuçların nasıl özetlendiği gösterilmiştir. Tipik olarak, tablo formatındaki bir sonuç dökümünde şu bilgiler açıklamalı olarak yer alır:
- Oda ve Sistem Bilgileri: Odanın tanımı, hacmi ve yüksekliği; kullanılan gaz türü ve tasarım konsantrasyonu, söndürme sistemi ekipman bilgileri.
- Test Koşulları: Test tarihi, iç ve dış ortam sıcaklıkları, test ekipmanının bilgileri (cihaz modeli, seri no, kalibrasyon).
- Ölçüm Sonuçları: Elde edilen basınç farkları, fan debileri, bunlardan hesaplanan eşdeğer kaçak alanı (belirli referans basınçta, örn. 10 Pa); varsa basınç tahliye vantilatörü ayarları.
- Tutma Süresi Analizi: Hesaplanan fiili gaz tutma süresi (dakika); karşılaştırılan minimum gerekli süre (10 dakika veya proje gereğine göre başka değer).
- Değerlendirme: Sonucun standartları karşılayıp karşılamadığı, “Başarılı” veya “Başarısız” olarak belirtilmesi ve gerekiyorsa öneriler.
Bu tablo ve çizimler, oda bütünlük testinin mühendislik dokümantasyonunun ayrılmaz parçalarıdır. Özellikle çizimler, sahadaki uygulamanın doğru yapılması için ustalara rehberlik ederken; tablolar testin objektif verilerini ortaya koyar. Sonraki denetimler veya yıllık kontroller sırasında, önceki test tabloları referans alınarak odada yeni kaçaklar oluşup oluşmadığı anlaşılabilir.
6. Uygulama Örnekleri ve Tecrübeler
Gerçek hayatta Türkiye’de gerçekleştirilen bazı projeler, oda bütünlük testinin önemi ve karşılaşılan zorluklar konusunda iyi örnekler sunmaktadır. Aşağıda, anonim olarak sunulmuş iki vaka çalışması ve bunlardan çıkarılan dersler yer almaktadır:
- Örnek Proje A – Veri Merkezi Kabinet Odası: İstanbul’da bir banka veri merkezinde, 80 m² lik bir sunucu odasında FM-200 gazlı söndürme sistemi kurulmuştur. İlk yapılan oda bütünlük testinde, yazılım yalnızca ~6 dakika tutma süresi hesaplamıştır (gereken 10 dakikaya kıyasla yetersiz). Yapılan incelemede, odanın yükseltilmiş döşeme altından komşu odalara açılan önemli kaçaklar olduğu tespit edilmiştir. Özellikle kablo giriş panelindeki kör tapaların eksik olduğu ve zemin altı kablo geçişlerinin etrafının açık kaldığı anlaşılmıştır. Çözüm olarak, tüm bu penetrasyon noktaları UL onaylı yangın durdurucu mastik ve silikonlarla kapatılmış, ayrıca kapı altındaki boşluk için otomatik düşen giyotin takılmıştır. İkinci testte odanın kaçak alanı belirgin şekilde azalmış ve gazı tutma süresi 11 dakikaya yükselerek test başarıyla geçilmiştir. Bu proje tecrübesi, küçük görünen açıklıkların bile toplamda büyük kaçak alanı yaratabileceğini ve her detayın sızdırmazlık açısından önem taşıdığını göstermiştir.
- Örnek Proje B – Endüstriyel Kontrol Odası: Ankara’da bir sanayi tesisinin kontrol odasında NOVEC 1230 gazlı söndürme sistemi kurulmuştur. Oda betonarme duvarlı olmasına rağmen tavanda asma tavan bulunmakta ve üst plenum bölgesi açık bırakılmıştır. İlk oda bütünlük testinde, asma tavan üstündeki boşluk üzerinden komşu hacimlere ciddi hava kaçışı olduğu gözlemlenmiştir. Ayrıca odadaki havalandırma kanalının yangın damperinin tam kapanmadığı tespit edilmiştir. Çözüm olarak, asma tavan üzeri boşlukları kapatmak için tavana taşyünü ve yangın koruma kaplaması uygulaması yapılarak plenum izole edilmiş, havalandırma damperi ise sızdırmaz contalı yeni bir model ile değiştirilmiştir. Tekrarlanan testte odanın gaz tutma süresi %85 konsantrasyon için 10 dakikayı aştı ve proje onaylanabildi. Bu vaka, hava kanalları ve tavan plenumunun bütünlük testinde ne kadar kritik olabileceğini ortaya koymuştur. Ayrıca basınçlandırma testinde duman kullanılarak damper kenarlarından sızıntı olduğu anlaşılıp doğru çözüme gidilmesi, deneyimli test ekiplerinin önemini göstermiştir.
7. Uygulamada Karşılaşılan Genel Zorluklar:
Yukarıdaki örneklerde de görüldüğü gibi, oda bütünlük testlerinde en yaygın problemler gizli veya ihmal edilmiş kaçak noktalarıdır. Duvar içinden geçen ve sonradan eklenmiş kablolar, uygun şekilde yangın durdurucu ürünler ile izole edilmemiş kablo tavaları, klima santrali kapatılamadığı için sürekli hava akışı, kapıların duman sızdırmaz fitillere sahip olmaması, hatta beton duvarlardaki mikro çatlaklar bile birikerek sonucu etkileyebilir.
Bu zorlukların üstesinden gelmek için, test öncesi bir ön-inceleme yapılarak potansiyel sızıntılar belirlenmeli ve giderilmelidir. Tecrübeli mühendisler, “sızdırmazlık sağlanmadan gazlı söndürme olmaz” prensibini akılda tutarak hareket ederler. Ayrıca, test sırasında başarısızlık çıkması durumunda moral bozmadan sistematik şekilde sorunlu bölgelerin tespiti ve tamiri yapılmalıdır. Gerekirse bir duman jeneratörü veya ultrasonik kaçak dedektörü kullanarak gözle görünmeyen kaçaklar da bulunabilir. Son olarak, her oda bütünlük testi proje ekibine farklı bir öğrenme fırsatı sunar: Yapı detayları, havalandırma sistemleri ve yangın durdurucular konularında disiplinler arası bir koordinasyonun ne kadar önemli olduğunu uygulamalı olarak gösterir.
Sonuç: Mühendisler için, temiz gazlı söndürme sistemi tasarımı sadece uygun gaz miktarının hesaplanmasıyla bitmez; aynı zamanda gazın korunacağı odanın fiziksel bütünlüğünün sağlanması ve belgelenmesi gerekir. Oda bütünlük testi, bu amaca hizmet eden vazgeçilmez bir araçtır. NFPA 2001 başta olmak üzere ilgili standartların öngördüğü şekilde yapılan bu test ve beraberindeki sızdırmazlık uygulamaları sayesinde, IT odaları ve benzeri kritik alanlar en kötü senaryoda bile yangınlardan korunabilecek ve sistem tasarımının kağıt üzerindeki hedefleri gerçek dünyada karşılanabilecektir. Bu makalede ele alınan prensipler, standartlar, teknik detaylar ve saha tecrübeleri, Türkiye’deki uygulayıcı mühendisler için yol gösterici olacaktır. Böylece, “yangın anında oda bir bütün olarak çalışacak” ve içindeki temiz gazlı söndürme sistemiyle tam uyum içinde görev yapacaktır. Ayrıca odada yapısal bir değişiklik (duvar açılması, yeni kablo/boru geçişleri vb.) yapıldığında veya belirli periyotlarla (NFPA 2001’e göre en az yılda bir kez) oda bütünlüğünün korunduğu doğrulanmalıdır. Bu test, bazı yönetmelikler ve sigorta şirketlerinin (örneğin FM Global) gereklilikleri kapsamında da istenir ve sistemin devreye alınabilmesi için geçerli bir bütünlük test raporu şart koşulabilir. Sonuç olarak, oda bütünlük testi mühendisler için, gazlı söndürme sisteminin tasarım kriterlerini gerçek ortamda sağlayabildiğini doğrulayan hayati bir devreye alma (commissioning) adımıdır.
Integrity testine başlamadan önce, NFPA 2001 ve ilgili standartlar odanın hazırlanması için kontrol listeleri tanımlar. Örneğin, tüm duvarların tavan ve döşemeye birleşim yerlerinde uygun şekilde kapatılmış olması, kalıcı kapıların takılıp etrafının fitillerle sızdırmaz hale getirilmesi, tüm tesisat deliklerinin yangın durdurucularla eksiksiz yalıtılmış olması ön koşuldur. Ayrıca havalandırma menfezleri/damperleri kapalı konuma alınmalı, pis su giderleri suyla dolu olmalı (gaz kaçışını önlemek için) gibi önlemler de kontrol edilir. Bu hazırlıklar, odanın yapısal bütünlüğünün testten önce sağlanması içindir. Doğru uygulanmış bir bütünlük testi sonucunda, mühendisler odanın Novec 1230 gazını yeterli süre tutabileceğinden emin olabilirler.
8. Yapısal Derzlerde Yangın Durdurucu Uygulamaları
Büyük bir IT merkezinde, odanın yangına karşı yalıtımı kadar hava sızdırmazlığı da kritik olduğundan, tüm yapısal derzlerin uygun pasif yangın durdurucu sistemlerle kapatılması gerekir. Bu derzler, bina elemanları arasındaki boşluklar olup hem yangın yayılımını engelleyecek hem de gaz sızıntısını minimuma indirecek şekilde tasarlanmalıdır. Denge Yapı portalında sunulan UL onaylı detaylar temel alınarak, farklı derz tipleri için aşağıdaki çözümler uygulanır:
Şekil 1: Trapez profilli çelik döşeme altında alçıpan bir bölme duvar ile tavan arasındaki derz (Head-of-wall) için UL listeli yangın durdurucu detay (HW-D-0110). Konfigürasyon A ve B, trapez sacın duvara paralel veya dik olmasına göre değişen uygulamayı göstermektedir. Bu sistemde esnek yangın durdurucu sprey mastik (MC 1200) hem boşluğu doldurur hem de hareketlere uyum sağlar. Ortamda ±25% yapısal hareket olsa bile 180 dakika yangın dayanımı korunmaktadır. Daha yüksek hareket kabiliyeti gereken durumlarda (ör. ±50%), benzer bir detay farklı bir UL sistemiyle 120 dakika dayanım sağlayabilir. Başüstü derzlerin bu şekilde kapatılması, yangın anında alev ve sıcak gazların üst komşu alanlara geçişini önler; ayrıca normal durumda oda içindeki havayı ve söndürme gazını kaçırmayarak bütünlük testinin başarısına katkı sunar.
Şekil 2: Alçıpan duvarın döşeme ile birleşim yerindeki taban derzi (bottom-of-wall). Bu statik derz için UL onaylı bir detay (BW-S-0014), duvar ile betonarme döşeme arasındaki boşluğun yangına dayanıklı mastikle doldurulmasını içerir. Örneğin MC 150+ gibi bir intümesan mastik, ~19 mm’ye kadar olan derz boşluğunu 16 mm kalınlıkta uygulanarak 120 dakika yangın dayanımı sağlar. Bu uygulama duvar diplerinde sıklıkla karşılaşılan çatlak/boşlukları kapatarak alev/duman sızmasını önler. Aynı zamanda duvar altından Novec 1230 gazının sızmasını engelleyerek oda bütünlüğünü korur.
Şekil 3: İki döşeme plakası arasındaki dilatasyon derzi (floor-to-floor joint) için yangın durdurucu uygulama örneği (FF-D-1027). Bu tip derzler bina genleşmesi veya deprem hareketleri için bırakılmış geniş açıklıklardır ve dinamik derz olarak kabul edilir. Detayda görüldüğü gibi derz içi, yüksek yoğunluklu mineral yünü paneller (2A) ile sıkıca doldurulmuş ve üzerine her iki taraftan esnek bir mastik tabakası (1) uygulanmıştır. Metacaulk 150+ mastik 6 mm kalınlıkta uygulanarak 50 mm genişliğindeki bu derzde ±15% hareketle birlikte 180 dakika yangın dayanımı elde edilmiştir. UL 2079 standardına göre test edilen bu derz sistemi, yapıdaki farklı katlar arasında yangın ve duman geçişini engeller. Aynı zamanda hava sızdırmaz bir bariyer oluşturarak temiz gazın bu derzlerden kaçmasını önler.
Duvar-Duvar Derzleri:
Bina bölümlerinin birleştiği düşey dilatasyon derzleri de benzer şekilde yangın durdurulmalıdır. İki duvar elemanı arasındaki boşluk boyunca, en az duvar kalınlığı derinliğinde taşyünü yerleştirilir ve yüzeyde mastik veya sprey ile derz kapatılır. Bu duvardan duvara derz çözümleri de hareket kabiliyetine sahip olup UL 2079’a göre yangın testiyle onaylanır. Örneğin, bir yapısal genleşme derzi detayı uygun intümesan mastik kullanımıyla deprem gibi dinamik etkiler altında bütünlüğünü koruyacak şekilde tasarlanabilir. Duvar derzlerinin uygun malzemelerle uygulanması, yangın bölmeleri arasında alev ve gaz transferini engellerken Novec 1230 gazının da başka bölümlere sızmamasını sağlar.
Yapısal Derzlerde Pasif Yangın Durdurucular için UL gibi bağımsız test laboratuarları tarafından test edilmiş ve onay almış detayların geniş bir dökümü için linki tıklayarak web ortamında daha fazla bilgi alabilirsiniz.
9. Tesisat Geçiş Noktalarında Yangın Durdurucu Sistemler
IT merkezindeki oda duvar ve döşemelerinden geçen tüm tesisat elemanlarının çevresi, hem yangın durdurucu malzemelerle yalıtılmalı hem de gaz sızdırmazlığı sağlanmalıdır. Denge Yapı’nın sağladığı UL listeli penetrasyon detayları, farklı tipte tesisat geçişleri için aşağıdaki çözümleri sunmaktadır:
İzoleli Bakır Boru Geçişi:
Yanıcı izolasyon malzemesiyle kaplanmış (ör. kauçuk veya camyünü izolasyonlu) bakır borular, yangın sırasında izolasyonun erimesiyle boşluk yaratma riski taşır. Bu nedenle, UL onaylı sistemler izolasyonlu borularda intümesan sargı ve mastik kombinasyonu kullanır. Örneğin, W-L-5237 no’lu UL detayında 2 inç çapındaki bakır veya çelik boru, etrafındaki camyünü izolasyonuyla birlikte alçıpan duvardan geçmektedir. Boşluk, etrafına sarılan Metacaulk intümesan şerit (sargı) ve 16 mm kalınlıkta uygulanan Metacaulk 1000 mastik ile doldurulmuş, bu sayede 120 dakika yangın dayanımı elde edilmiştir. İntümesan sargı, yangın anında genleşerek yanmakta olan izolasyonun yerini alır ve boru etrafındaki açıklığı kapatır. Mastik ise normal durumda duman ve gaz sızdırmazlığı sağlayarak odadaki Novec 1230’un boru etrafından kaçmasını önler.
Benzer izoleli borular için UL gibi bağımsız laboratuarlar tarafından test edilmiş detaylar hakkında daha fazla detay ve bilgi için linki tıklayarak erişebilirsiniz.
İzolesiz Çelik Boru Geçişi:
Çelik, bakır, dökme demir gibi yanıcı olmayan boruların duvar veya döşeme geçişlerinde esas gereklilik, boşluğun etrafının duman ve ateşe karşı sızdırmaz kapatılmasıdır. Betonarme duvardan geçen büyük çaplı bir boru için tipik bir çözüm, boşluğun etrafını taşyünü gibi bir destek malzemesiyle doldurup yüzeylerini yangın durdurucu mastikle kapatmaktır. UL W-J-1045 detayı, 500 mm çapa kadar çelik veya dökme demir boruların tuğla/beton duvarlardan geçişini 6 mm kalınlıkta MC 1000 mastik ile yalıtarak 120 dakika dayanım elde etmeye yönelik bir sistem sunar. Bu detayda büyük boşlukları köprülemek için mastik uygulanmadan önce boru etrafına çelik tel örgü bir kafes yerleştirilebilir; mastik kuruduğunda bu kafes içinde tutunarak kalın bir duman bariyeri oluşturur. Böylece boru etrafındaki tüm aralıklar kapatılıp hem yangın hem gaz sızdırmazlık sağlanır.
Benzer izolesiz borular için UL gibi bağımsız laboratuarlar tarafından test edilmiş detaylar hakkında daha fazla detay ve bilgi için linki tıklayarak erişebilirsiniz.
Kablo Tavası Geçişi:
Veri merkezlerinde yoğun kablo demetleri genellikle metal kablo tavaları veya merdivenleri içinde odadan çıkar. Bir duvar veya döşemeden geçen kablo tavasının çevresindeki açıklık, yangın durdurucu (yastık), taşyünü panel veya spreyle kaplanmış mastik ile yalıtılabilir. UL onaylı W-J-4031 detayı, duvardan geçen bir kablo kanalı etrafının taşyünü ile doldurulup üzerine her iki taraftan 2 mm kalınlığında MC 1200 yangın durdurucu sprey uygulanmasını tarif eder; bu sistem 120 dakika yangın bütünlüğü sağlamaktadır. Şekilde, kablo tavası etrafının tamamen bu malzemelerle kapatıldığı görülmektedir. Yangın sırasında sprey mastik tabakası kabloları koruyup alev geçişini engellerken normal koşullarda da tavla-duvar arası boşluğu hava geçirmez biçimde sızdırmaz kılar. Bu sayede, Novec 1230 gazının veya dumanın komşu alanlara kablo tavası açıklığından sızması önlenir. Benzer kablo tavası geçişleri için UL gibi bağımsız laboratuarlar tarafından test edilmiş detaylar hakkında daha fazla detay ve bilgi için linki tıklayarak erişebilirsiniz.
Kablo Demeti Geçişi:
Oda duvar veya döşemelerinden geçen serbest kablo demetleri (birden çok elektrik/data kablosu) de uygun yangın durdurucularla çevrelenmelidir. Küçük ve düzensiz boşlukları olan bu geçişlerde şişerek genleşen macun (intumesan mastik) veya yangın durdurucu köpük tercih edilir. UL C-AJ-3086 detayı, betonarme bir döşeme veya duvardan geçen telefon/data kablo demetinin etrafındaki yaklaşık 114 mm çapındaki deliğin MC 1000 intümesan mastikle doldurulmasını içeren bir uygulamadır. 13 mm kalınlıkta mastik uygulamasıyla 180 dakika yangın dayanımı elde edilmektedir. Bu mastik, kablo demetinin aralarına kadar nüfuz ederek boşlukları kapatır ve yanma esnasında genleşip kabloların erimesiyle oluşabilecek aralıkları tıkar. Sonuçta elde edilen sızdırmaz tıkaç, alev ve sıcak gaz geçişini engeller; aynı zamanda normal durumda dumanın ve temiz söndürme ajanının diğer tarafa kaçmasını önleyen bir sızdırmazlık sağlar. Benzer kablo demeti geçişleri için UL gibi bağımsız laboratuarlar tarafından test edilmiş detaylar hakkında daha fazla detay ve bilgi için linki tıklayarak erişebilirsiniz.
Yukarıda açıklanan tüm penetrasyon detayları, ilgili UL 1479 (ASTM E814) standardına göre yangına dayanım ve duman sızdırmazlık testlerinden geçmiştir. Bu şu anlama gelir: Doğru malzeme ve kalınlıkta uygulanan bir yangın durdurucu sistem, 2 saat gibi belirli bir süre boyunca yangın karşısında bütünlüğünü korurken, yangın esnasında oluşan duman ve zehirli gazları da diğer tarafa geçirmeyecektir. Dolayısıyla, bu penetrasyon noktalarının UL listeli detaylara uygun kapatılması, odanın yangın güvenliğini sağlarken Novec 1230 gazı için de bir sızdırmazlık kalkanı oluşturur.
10. Yangın Kapısı Çevresindeki Pasif Önlemler
Bir koruma altındaki odanın kapısı, hem yangın dayanımlı olmalı hem de gaz sızdırmaz olacak şekilde detaylandırılmalıdır. Genellikle IT merkezlerinde yangın kapıları kullanılır (120 dakika dayanımlı çelik kapılar gibi). Ancak kapı kapalıyken etrafındaki küçük boşluklar dahi gaz kaçağına neden olabilir. Bu yüzden kapı montajında şu pasif önlemler alınır:
Kasa (pervaz) çevresi sızdırmazlık:
Kapının duvara oturduğu kenarlardaki derz boşlukları yangına dayanıklı mastik ile doldurulur. Örneğin, MC 150+ gibi bir yangın durdurucu mastik kapı kasasının etrafına uygulanarak hem yangın bariyeri hem de duman contası işlevi görür. Bu mastikler yangın durumda 4 saat kadar dayanabilir ve beton/tuğla duvar- kapı kasası arasındaki boşlukları tamamen kapatarak duman geçişini engeller. Böylece kapı çevresindeki tüm açıklıklar, duvarın yangın derecesine eş değer hale getirilmiş olur.
Kapı altı giyotin conta:
Kapı eşiklerinde genellikle bir boşluk bulunur ki bu boşluklardan hem ses/hava akımı hem de duman geçebilir. Yangın kapılarında bu alt boşluğu otomatik olarak kapatan düşen eşik contaları (giyotin conta) kullanılmalıdır. Kapı altına takılan bu mekanizma, kapı kapandığında aşağı doğru inerek tabana sıkıca oturur ve kapı altından hava ve duman geçişini önler. Normalde kapı açıkken yukarıda kalan conta, kapı her kapandığında menteşe tarafından tetiklenerek sessizce düşer ve zemine basınç uygular. Bu sayede yangın sırasında veya gazlı söndürme aktivasyonu anında kapı altından hiçbir şekilde duman ya da Novec gazı sızamaz. Giyotin contalar ayrıca toz ve haşere girişini de engelleyen bir yalıtım sağlayarak odanın temizliğine ve basınçlandırma senaryolarına katkı sunar.
Diğer kapı detayları:
Yangın kapılarının kendisi genellikle üretici tarafından duman sızdırmaz fitiller ve ısıya genleşen intümesan şeritlerle donatılmıştır. Bu şeritler yangın ısısıyla şişerek kapı ile kasa arasındaki aralığı kapatır. Ancak yine de yukarıdaki mastik ve giyotin conta uygulamaları, kapı etrafındaki soğuk duman sızdırmazlığını aktif hale getirir. Tüm bu önlemler birlikte uygulandığında, kapı kapandığında dört bir yanından duman ve gaz geçirmeyen bir bariyer oluşturulur. Integrity testlerinde kapı çevresi genelde en zayıf halkalardan biri olduğundan, bu detaylar oda bütünlüğünün korunmasında kritiktir.
11. Yükseltilmiş Döşeme Altı Alanlarda Yangın Durdurma
Birçok veri merkezi odasında kabloları ve soğutma altyapısını düzenlemek için yükseltilmiş döşeme kullanılır. Bu döşeme ile yapı tabanı arasında kalan boşluk da bir hacim oluşturur ve gözden kaçan bir yangın yayılım yolu veya gaz kaçağı noktası olabilir. Bu nedenle yükseltilmiş döşeme altındaki boşluklar için aşağıdaki pasif önlemler alınmalıdır:
Bölme ve plakalar:
Yükseltilmiş döşeme altında, özellikle duvarların altından komşu odalara geçiş olasılığı varsa, boşluk yangın bölmeleriyle ayrılmalıdır. Duvarların altında yükseltilmiş döşeme boşluğu devam ediyorsa, duvar hizasında yangına dayanıklı paneller ile bariyer oluşturulması gerekir. Örneğin, bir kat kabuğu boyunca uzanan boşluk, taşyünü esaslı yangın durdurucu plakalarla bölünebilir veya tamamen kapatılabilir. Bu plakalar döşeme altını bölerek yangının bir bölümden diğerine geçmesini engeller ve aynı zamanda gaz sızmasını da önler.
Büyük açıklıkların kompozit levhalarla kapatılması:
Döşeme altında tesisat geçişleri için bırakılmış büyük açıklıklar varsa (örneğin birden fazla boru ve kablonun geçebileceği menfez benzeri boşluklar), kompozit yangın durdurucu levhalar kullanılır. Metacaulk Yangın Durdurucu Plaka gibi ürünler, bir yüzü çelik sac kaplı yüksek intümesan içerikli sert panellerdir. Bu paneller, duvar veya döşemelerde bırakılan geniş açıklıkları kapatmak üzere civata/dübellerle sabitlenir. Yangın anında panelin intümesan çekirdeği şişerek ısı ve alev geçişini durdurur; ısıl iletimi geciktiren refrakter bir tabaka oluşturur. 4 saate kadar yangın dayanımı sağlayabilen bu kompozit levhalar, kablo tavaları, borular gibi kritik geçişlerin etrafını da kapatarak alev, duman ve zehirli gazlara karşı bariyer görevini görür. Yükseltilmiş döşeme altındaki örneğin bir kablo demeti geçişi, bu panelden uygun boyutta kesilen bir boşluk ile sızdırmaz şekilde geçirilebilir ve etrafı kitlenebilir.
Kablo ve boru geçişlerinin sızdırmazlığı:
Döşeme altından oda dışına çıkan tüm kablo tavaları, borular veya kanal geçişleri, tıpkı duvar ve tavan geçişlerinde olduğu gibi uygun yangın durdurucu malzemelerle yalıtılmalıdır. Yükseltilmiş döşeme altında kullanılmak üzere özel tasarlanmış yangın durdurucu yastıklar veya köpükler mevcuttur. Örneğin kabloların yoğun geçtiği bir döşeme altı açıklık, yanmaz yastık bloklarıyla doldurulup üstüne kompozit panel kapatılarak tüm boşluklar kapatılabilir. Amaç, döşeme altının da ana oda gibi hava geçirmez bir hacim olmasını sağlamaktır. Novec 1230 gazı verildiğinde bu boşluğun da dolacağı öngörülür; eğer döşeme altı açık kalırsa gaz oradan kaçıp tesir süresini azaltabilir. Bu nedenle, yükseltilmiş döşeme altındaki tüm açıklıkların etrafı da gaz sızdırmaz yangın durdurucularla mühürlenmelidir.
12. Oda Bütünlüğüne Katkı ve Standartlara Uygunluk
Yukarıda anlatılan pasif önlemler, bir temiz gaz korunumlu odanın yangın güvenliği kadar gaz tutma performansını da doğrudan iyileştirir. Oda zarfındaki her bir derz ve geçiş, kendi başına küçük bir kaçak kaynağıdır; fakat toplamda bakıldığında bu kaçaklar birleşerek gazın beklenenden çok daha hızlı düşmesine yol açabilir. Örneğin yarım metrekarelik toplam sızıntı alanı, birkaç dakika içinde konsantrasyonu kritik eşiğin altına indirebilir. Bu nedenle, her bir boşluğun UL listeli sistemlerle doğru uygulanması, temiz gazlı söndürme sisteminin etkinliği için şarttır. NFPA 2001’in öngördüğü %85 seviyesindeki ajan konsantrasyonunun 10 dakika korunabilmesi, ancak duvar, tavan, döşeme ve kapılardaki yüzlerce küçük boşluğun muntazam kapatılmasıyla mümkün olabilir. Uygulamada, oda bütünlüğü testinin başarısı büyük ölçüde bu pasif detayların kalitesine bağlıdır: İyi yalıtılmış bir oda, Novec 1230 gibi pahalı bir gazın en verimli şekilde kullanılmasını sağlar ve olası bir yangını tekrar başlatabilecek oksijen girişini engeller.
Ele alınan tüm yangın durdurucu sistemler, uluslararası geçerliliğe sahip sertifikalara ve testlere dayanır. UL 1479 standardı, tesisat geçişlerinde yangın durdurucuların hem yangın hem duman sızdırmazlığını sınarken; UL 2079 standardı ise derz uygulamalarının hareket altında yangına dayanımını test eder. Yukarıdaki detaylarda belirtilen ürünler (ör. MC 150+, MC 1200, MC 1000 vb.), bu UL testlerinden başarıyla geçmiş ve sertifikalandırılmıştır. Ayrıca birçoğu FM Approvals onayına da sahiptir, bu da sigorta ve uluslararası endüstri standartlarınca kabul gördüklerini gösterir. UL, FM veya benzeri kuruluşlardan onaylı sistemlerin kullanılması, mühendislik açısından büyük bir güvence sağlar: Doğru uygulandığında bu sistemler belirtilen süre boyunca yangını durduracağı gibi, duman ve zehirli gaz geçişine de izin vermeyecektir. Nitekim Metacaulk gibi ürünler duman ve akustik sızdırmazlık sağlayacak şekilde formüle edilmiştir. Sonuç olarak, UL listeli ve FM onaylı pasif yangın durdurucularla bütünleşik bir sızdırmaz oda yaratmak, hem yangın sırasında yapı güvenliğini en üst düzeye çıkarır hem de Novec 1230’un beklenen süre boyunca görev yapmasını garanti altına alır. Bu teknik önlemler, mühendislerin sahada uygulanabilir net çözümler olarak, büyük IT merkezlerinde güvenli ve standartlara uygun bir yangın koruma sistemi oluşturmasının temelini teşkil eder.